Sandro Veronesi wekt zijn iconisch personage uit 'Kalme chaos' weer tot leven

In Zeldzame aarden kruipt Sandro Veronesi (˚1959) opnieuw in de huid van 'lulhannes' en 'manipulator' Pietro Paladini. 'Hij was al een gevaarlijke man in Kalme chaos, maar de lezer besefte dat niet.'

‘Ik ben Pietro Paladini niet, maar hij is mij’

Annick Vandorpe

In Hotel Ambassade op de Herengracht in Amsterdam gonst het van de drukte. Naast trossen toeristen met kolossale koffers in het kielzog is er veel pers aanwezig. Fotografen lopen af en aan, in de lobby vindt een interview plaats en op de eerste etage is een cameraploeg in de weer. Om stipt half drie komt de PR-verantwoordelijke van uitgeverij Prometheus binnen met Sandro Veronesi. De schrijver draagt een donkere jeans en een wollen V-trui, en ziet er getrokken uit. Hij is voor drie dagen in Amsterdam en zijn planning is strak geregeld. Dit is zijn vierde persafspraak vandaag en onmiddellijk hierna wachten hem een fotosessie en weer een interview. Via een labyrintisch pad worden we naar een afgelegen vertrek in het hotel gebracht. ‘Houd de tijd in het oog’, drukt de dame van Prometheus me op het hart. ‘En sluit de deur niet, want anders zijn jullie opgesloten!’

Jaloezie

De vermoeidheid glijdt van Veronesi’s gelaat als ik hem naar Pietro Paladini vraag, de verteller van Kalme chaos en Zeldzame aarden. ‘Na Kalme chaos drong het tot me door dat de lezers en ik een totaal verschillende perceptie van het personage hadden’, vertelt hij. ‘Uit een enquête bleek dat zij dol waren op Paladini. Ze zagen hem aan voor een heilige! Dat verwonderde me want ik vond hem geen bepaald aardig figuur.’

Kalme chaos werd in 2006 bekroond met de Premio Strega, de grootste literaire prijs in Italië. Het boek werd wereldwijd een bestseller. We leren er Pietro Paladini kennen als een succesrijke manager van een televisiestation in Milaan, die tijdens de zomervakantie onverwachts weduwnaar wordt. Wanneer zijn tienjarige dochter Claudia weer naar school moet, besluit hij voor de poort te wachten. Hij zegt zijn werkafspraken af en blijft ter plekke, en dat scenario herhaalt zich elke dag. Geleidelijk aan wordt hij een aanspreekpunt voor familieleden en collega’s, die hem hun zorgen en leed komen toevertrouwen. Iedereen gaat ervan uit dat Paladini rouwt, maar in de plaats van verdriet voelt hij een ‘kalme chaos’ in zijn hoofd. De klap blijft uit en na drie maand spoort zijn dochter hem aan zijn leven weer op te pakken.

‘Het slot van Kalme chaos is in feite geen echt einde’, zegt Veronesi. ‘Voor mij was het een uitweg, een manier om het verhaal los te laten, en wel voorgoed, dacht ik toen. Enkele jaren na de verschijning van de roman begon ik de stem van Pietro Paladini evenwel opnieuw te horen. De verfilming met Nanni Moretti heeft daar een rol in gespeeld. Ik had niet aan het scenario meegewerkt omdat ik vind dat je daar als auteur beter buiten blijft. Toen ik de film zag, had ik een eigenaardig gevoel. Een soort jaloezie, eigenlijk. Het personage leefde en was niet meer in mijn grip. 

Ik wilde Paladini in de hand houden en begon te denken aan een vervolgverhaal, maar ik werkte toen aan een ander boek en besloot dat de tijd voor me moest beslissen. Toen ik mijn roman af had, klonk de stem van Paladini opnieuw en toen was het plots urgent om met hem verder te gaan, niet alleen om zijn geheim te onthullen en hem zijn lotsbestemming te geven, maar ook omdat hij het geschikte personage was om de onrustbarende toestand van mijn land te illustreren.’

Hoe is Italië dan geëvolueerd in de acht jaar tussen Kalme chaos en Zeldzame aarden?

‘Twee grote veranderingen hebben zich voorgedaan. Ten eerste hebben de Italianen de hoop op een toekomst verloren. Sinds enkele jaren is er een emigratiegolf naar andere landen in de Europese Unie aan de gang. Het is een massaal fenomeen bij negentien- tot eenentwintigjarigen. Naar het buitenland gaan beleven zij niet als een privilege, maar als een noodzaak: een noodzaak om te studeren, zich te specialiseren en werk te vinden. Over dit aspect spreek ik niet in de roman omdat Claudia [de achttienjarige dochter van Pietro Paladini] nog te jong is om dit te ondervinden. De tweede verandering behelst de constante verarming van Italië. De Italiaanse staat is altijd arm geweest. Gemiddeld was de bevolking bij ons rijker dan in andere landen omdat we geen belastingen betaalden. Toen de crisis toesloeg en mensen hun baan verloren, had de Italiaanse staat geen geld om hen te helpen. Daardoor werd de situatie onmiddellijk zorgwekkend. Net als vijftig of zestig jaar geleden gaapt er weer een kloof tussen een kleine klasse bevoorrechten die de situatie aankunnen en alle anderen die hun spaargeld kwijtraken omdat de staat hen niet kan ondersteunen.’

Onzichtbaar Italië

Veronesi laat Zeldzame aarden beginnen bij kilometerpaal dertien op de Via Aurelia bij Rome, een morsige plek waar gebouwen en parkeerterreinen kriskras zijn aangelegd zonder enige urbanisatie – daar heeft de Italiaanse staat geen geld voor. Paladini is vijftig en heeft sinds vier jaar een nieuwe relatie. Hij heeft zijn hoge functie in Milaan opgegeven en werkt in Super Car, het tweedehands-autosalon van zijn voormalige studiegenoot Lello. Het verhaal start met een kreeftenalarm: het wegdek voor Super Car is bezaaid met vermorzelde kreeften, wat een ongeval heeft uitgelokt. De kranten hebben het over een invasie van killer-kreeften uit Lousiana, die jaren geleden geïmporteerd zijn in Italië, zich exponentieel hebben vermenigvuldigd en de aanval op Rome hebben ingezet. Paladini was ’s nachts op kantoor toen hij een bestelwagen tegen de vangrail zag schampen en een lading kreeften zag verliezen. Hij kampt met een moreel dilemma:‘Nu echter doet het idee dat ik de enige ben die weet wat zich gisterochtend bij het aanbreken van de dag hierbuiten heeft afgespeeld bij mij de gedachte opkomen dat ik wél met deze zaak te maken heb; dat het, in tegenstelling tot wat ik dacht, mij is overkomen. En nu probeer ik weerstand te bieden aan deze verleiding, want me niet betrokken voelen bij dingen die mij niet aangaan is juist iets wat ik meende te hebben bereikt bij het klimmen der jaren.’

Zo weten wij als lezer meteen dat we met een onbetrouwbare verteller te maken hebben, want wat voor de ogen van Paladini plaatsgrijpt gaat hem toch aan?

Veronesi kijkt me doordringend aan. ‘Natuurlijk! Pietro Paladini was al een gevaarlijke man in Kalme chaos, maar de lezer wist dat niet. Hij was een manipulator. Hij manipuleerde omdat hij het verhaal vertelde en omdat hij iemand is die zichzelf voortdurend van alles voorspiegelt. Ik wilde hem laten zien in een rustsituatie en duidelijk maken dat hij gevaarlijk was. Hij vlucht voor zijn verantwoordelijkheid en gelooft in zijn eigen leugens. Hij begint de dag met een zware morele fout.’

‘In mijn ogen vertegenwoordigt Pietro Paladini de doorsnee ‘goede’ Italiaan, en dat is niet positief bedoeld’ 

Het eerste deel van de roman, dat ‘Een onmenselijke dag’ heet, is gewijd aan het volgend etmaal waarin Paladini al zijn zekerheden zal kwijtspelen. Zijn rijbewijs wordt ingetrokken, hij ontdekt dat zijn vriend Lello hem al jaren in de maling neemt en de autohandel één grote zwendelarij is, hij slaat zijn vriendin en breekt met haar, en zijn dochter Claudia blijkt van huis weggelopen. Naarmate de uren verstrijken, voelt Paladini de grond onder zijn voeten wegzakken. Hij slaat op de vlucht en voor hij het goed en wel beseft, maakt hij deel uit van ‘het onzichtbare Italië’ – het Italië van de praktijken die het daglicht niet mogen zien.

Kleinmenselijk

‘In mijn ogen vertegenwoordigt Pietro Paladini de doorsnee “goede” Italiaan en dat is niet positief bedoeld’, zegt Veronesi. ‘De goede Italiaan beschouwt zichzelf als een goed mens en wordt door zijn omgeving ook zo gezien, maar staat nooit ver van de criminaliteit of de illegaliteit. Om over de schreef te gaan en aan de verkeerde kant te belanden volstaat het dat er iets choquerends plaatsgrijpt.’

Paladini is gedurende het overgrote deel van de roman net een speelbal in een flipperkast. Hij wordt het avontuur ingezogen en verliest in een mum van tijd alles wat hij (naar zijn eigen mening) zorgvuldig heeft opgebouwd.

‘Maar hij heeft een eigenschap die ik bewonder’, zegt Veronesi. ‘Hij vertrouwt mensen en gelooft in solidariteit zoals in de tijd van onze grootouders. Het is een sterkte die maakt dat ik hem al die gebreken op de rug kan schuiven. Tegenwoordig leven veel mensen in paranoia. Ze lijden liever dan anderen te vertrouwen en zich te laten helpen. Paladini is misschien een beetje naïef want hij vertrouwt iedereen, maar dat is ook de reden waarom hij geholpen kan worden.’

Door zijn collega’s wordt Paladini zonder dat hij er erg in heeft ‘lulhannes’ genoemd. Het zal ook bijdragen tot zijn redding. ‘In het Italiaans noemen we zo iemand een minchione’, zegt Veronesi. ‘Het betekent dat je belachelijk bent, dat je een sul bent. Het is niet eervol dat Paladini wordt gered omdat hij een michione is maar dat is wel wat ik van bij het begin leuk vond aan hem.’

Veronesi schrijft nog steeds in zijn woonkamer, net als in het begin van zijn carrière toen hij jonge zoontjes had en op een krap appartementje woonde. Intussen heeft hij opnieuw kleine kinderen (uit een nieuwe relatie), maar zou hij zich gerust een studio kunnen veroorloven. ‘Vroeger moest ik uit noodzaak werken in het tumult, maar nu wil ik niets anders meer. Ik moet er niet aan denken me terug te trekken in een kamertje alleen. De open ruimte en de mensen die binnen- en buitenlopen stimuleren me.’

Net als in Kalme chaos zet Veronesi weer een ijzersterke verteller neer. Paladini weet de sympathie van de lezer voor zich te winnen ondanks – of misschien net door? – zijn talloze zwaktes. Zijn kleinmenselijkheid maakt hem zeer herkenbaar. Hoe autobiografisch is hij?

Veronesi lacht. ‘Ik ben Pietro Paladini niet, maar hij is mij. Dat geldt voor al mijn personages. Ik heb dat van de Amerikaanse schrijver John Gardner. Aan Raymond Carver [die Gardner’s leerling was] zei hij ooit: You are not your characters, but your characters are you.’

Wandelend licht

Het zal uiteindelijk opnieuw de jonge Claudia zijn die haar vader een spiegel zal voorhouden en hem een waarheid onder de neus zal duwen die hij al jarenlang hardnekkig verdringt. Via de onbevangen blik van het achttienjarig meisje confronteert Veronesi de lezer op een subtiele en suggestieve wijze met de ware omvang van de tragiek van Paladini. Het is hier dat de zeldzame aarden opduiken – mineralen die via een ingewikkeld scheikundig procedé gewonnen worden uit andere stoffen – en dat de schoonheid van de titel zijn volledige gewicht krijgt.

Zeldzame aarden is net zoals Kalme chaos een boek dat je getroebleerd achterlaat. Een derde roman over Pietro Paladini volgt niet, niet omdat de beste man sterft – ‘ik behoor niet toe tot de generatie van grote schrijvers zoals Nabokov die hun personages kunnen doden’, klinkt het bescheiden – maar om een reden die in de hartroerende slotscènes besloten ligt.

‘Ik ben nieuwsgierig naar Claudia’, zegt Veronesi. ‘Ik zou haar graag een vrouw zien worden, maar als ze terugkeert, dan zal dat vast in een totaal andere context zijn.’

‘Er gaapt in Italië opnieuw een kloof tussen een kleine klasse bevoorrechten en alle anderen die hun spaargeld kwijtraken’ 

Een intuïtieve schrijver, noemt hij zichzelf. Als hij aan een nieuwe roman begint, heeft hij slechts een vaag idee van waar het verhaal zal eindigen. ‘Het enige wat ik doe, is me overgeven aan de stem die in mijn hoofd klinkt. En als het schrijven niet gaat, houd ik ermee op.’

In Zeldzame aarden staan verscheidene verwijzingen naar de Italiaanse schrijver Italo Calvino (1923-1985). Als ik dat bij Veronesi aankaart, breekt zijn gelaat open in een glimlach. ‘Lang voordat ik met schrijven bezig was, was Calvino al een personage in mijn leven. Hij woonde in de Maremma waar ik de zomers doorbracht met mijn familie. Als ik ‘s avonds met vrienden naar het strand ging, zagen we vaak een man die langs de vloedlijn liep en met een zaklamp een boek las. Dat wandelend licht was Calvino.’

Gebons doet ons opschrikken. Het is half vier; mijn tijd is om.

‘Weet je’, zegt Veronesi met een blik op de deur die toch in het slot blijkt te zijn gevallen. ‘Ik durf het bijna niet te zeggen, maar als ik een manuscript af heb, ga ik met de eerste gedrukte pagina naar het graf van Calvino en wrijf ik die over zijn steen, net zoals je tomaten en look over brood wrijft. Ik ben nochtans niet bijgelovig.’

Zeldzame aarden, Sandro Veronesi. Vertaling: Rob Gerritsen. Prometheus, 377 p., 19,95 euro. Dit interview verscheen op 13 mei in De Morgen.